เกษตรกรรุ่นใหม่ พะเยา เลี้ยงจิ้งหรีด ทำรายได้

คุณอาทิตย์ จงย่อกลาง หรือ แอ้ม เดิมเป็นชาติพันธุ์ภูไท ไปมีครอบครัวอยู่ที่อำเภอแม่ใจ จังหวัดพะเยา ปัจจุบันอยู่บ้านเลขที่ 24 หมู่ที่ 12 บ้านเหล่าพัฒนา ตำบลบ้านเหล่า เมื่อ 6 ปีที่ผ่านมา ก่อนนี้มีอาชีพทำนาตามบรรพบุรุษของภรรยา จนเมื่อ 2 ปีที่ผ่านมามีเพื่อนที่เลี้ยงจิ้งหรีดในตำบลเดียวกันแบ่งพันธุ์มาให้เลี้ยง โดยศึกษาหาความรู้จากเพื่อนและเพิ่มเติมจากสื่อต่างๆ จนสามารถขายได้โดยขายภายในชุมชน จึงเพิ่มบ่อในการเลี้ยงโดยให้มีจิ้งหรีดออกจำหน่ายทุก 10 วัน

ต่อมาจึงโพสต์ขายทางออนไลน์ ราคา 170 บาทต่อกิโลกรัม ใน 1 บ่อจะได้ผลผลิต 10-15 กิโลกรัม ต้นทุนการผลิต 600 บาทต่อบ่อ รายได้ 1,700-2,550 บาท ได้กำไร 1,100-1,950 บาท โดยใช้ระยะเวลาเลี้ยง 35-45 วัน

แต่ถ้าเป็นฤดูหนาวจะใช้เวลานานถึง 55-60 วัน โดยใช้อาหารสำเร็จรูปเป็นหลัก แล้วใช้พืชผักสวนครัวหรือพืชที่มียาง เช่น มันสำปะหลังและผักไชยา เป็นอาหารเสริม ระยะเริ่มเลี้ยงที่ให้ไข่ฟักออกเป็นตัวจะใช้ใบตองสดวางให้ลูกจิ้งหรีดหลบ และสับต้นกล้วยวางเพื่อให้ลูกจิ้งหรีดดูดกินน้ำ แทนการใช้สำลีชุบน้ำ โดยต้นกล้วยสับจำนวน 2 ครั้งภายใน 20 วัน หากแห้งก็ให้เปลี่ยนใหม่

อีกวิธีหนึ่งคือการใช้ขุยมะพร้าวผสมน้ำ โดยใช้น้ำสะอาดเป็นน้ำบาดาลหรือน้ำจากบ่อน้ำ แต่ไม่ควรใช้น้ำประปาเพราะมีคลอรีน ซึ่งจะเป็นอันตรายกับลูกจิ้งหรีด ผักสดที่ให้ควรเป็นผักที่ปลอดภัยจากสารพิษ คุณอาทิตย์เคยมีประสบการณ์ ครั้งหนึ่งในหมู่บ้านมีงานบุญทางเจ้าภาพซื้อผักจากตลาดมาประกอบอาหารเลี้ยง เหลือเศษผักเหลือจึงเอามาให้จิ้งหรีดที่เลี้ยงกิน ปรากฏว่าจิ้งหรีดที่เลี้ยงตายยกชุด เพราะมีสารเคมีตกค้างในผักที่ให้

ข้อมูลทางวิชาการ แมลงถือกำเนิดมาในโลกก่อนสัตว์อื่นๆ นับเป็นเวลาล้านล้านปี สามารถปรับตัวตามสภาพแวดล้อมและขยายพันธุ์ได้รวดเร็วมาก แมลงเป็นสัตว์ที่มีลักษณะเป็นข้อปล้อง ที่มีปริมาณมากที่สุดในโลก มีประมาณ 850,000 ชนิด ในจำนวนนี้เป็นแมลงกว่า 300,000 ชนิด ที่มนุษย์รู้จักนำมาใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวันมานานแล้ว เช่น การบริโภค การใช้แมลงเป็นตัวเบียน (Parasite) และตัวห้ำ (Predators) เพื่อกำจัดศัตรูพืช

ประเทศไทยตั้งอยู่ในทวีปเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (Southeast Asia) อยู่ในเขตร้อนชื้น มีอุณหภูมิและสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสม จึงมีความหลากหลายทางชีวภาพทั้งพืชและสัตว์ สำหรับสัตว์ โดยเฉพาะแมลง มีจำนวนมากกว่า 40 ชนิด ที่ประชาชนได้นำมาบริโภคและเป็นที่นิยมอย่างแพร่หลาย นับเป็นภูมิปัญญาชาญฉลาดของบรรพบุรุษไทยที่สามารถดำรงชีวิตอยู่ได้อย่างกลมกลืนกับธรรมชาติ ไม่ทำลายธรรมชาติ แต่พิจารณาสิ่งต่างๆ ตามธรรมชาติ ในเชิงของการใช้ประโยชน์ทดแทนและได้ก่อให้เกิดประโยชน์หลากหลาย

ลักษณะโดยทั่วไปของจิ้งหรีด (Cricket) อยู่ในวงศ์ Gryllidae เป็นแมลงขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ หนวดยาว จิ้งหรีดมีปากเป็นแบบปากกัด ขาคู่หลังใหญ่และแข็งแรง กระโดดเก่ง เพศเมียปีกเรียวและมีอวัยวะวางไข่สามารถทำเสียงร้องโดยใช้ขอบของปีกคู่หน้าสีกัน ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในคันนา ทุ่งหญ้า สนามหญ้า และตามรอยแตกของดิน รูใต้ดิน หรือใต้กองเศษหญ้า โดยเฉพาะพันธุ์ทองดำนิยมเลี้ยงกันมาก เนื่องจากสามารถขยายพันธุ์ได้เร็วและเลี้ยงง่าย มีอวัยวะวางไข่ยาวแหลมคล้ายเข็มยื่นออกมาจากส่วนท้องเพศผู้ มีปีกคู่หน้าย่นสามารถทำเสียงได้ จิ้งหรีดมีหลายชนิด หลายขนาดแตกต่างกันไปตามพฤติกรรม

นอกจากนี้ ลักษณะพิเศษของจิ้งหรีดที่แตกต่างจากแมลงชนิดอื่นอย่างโดดเด่นและสังเกตได้ง่ายคือ การส่งเสียงร้องและการผสมพันธุ์ที่เพศเมียจะคร่อมบนตัวเพศผู้เสมอ

ชีววิทยาของจิ้งหรีด หัวประกอบด้วยตา หนวด ปาก คอ และรอยต่อกะโหลกศีรษะ อกมี 3 ปล้อง ปล้องแรกมีขาหน้า 1 คู่ ปล้องกลางมีขาคู่กลาง 1 คู่ และมีปีกคู่หน้า 1 คู่ ซึ่งปีกนี้ใช้แยกเพศของจิ้งหรีดได้ด้วย โดยจิ้งหรีดตัวผู้ปีกนอกคู่หน้ามีลวดลายหยัก ส่วนตัวเมียจะมีผิวเรียบ ปล้องหลังมีขาคู่หลัง และยังมีปีกคู่หลัง ซึ่งเวลาหุบจะซ่อนอยู่ด้านในท้อง เมื่อเติบโตเต็มที่แล้วจะมีปล้องจำนวน 11 ปล้อง

จิ้งหรีดที่พบในประเทศไทย ซึ่งเป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลาย มี 4 ชนิด ดังนี้

จิ้งหรีดทองดำ ลำตัวกว้างประมาณ 0.7 เซนติเมตร ยาวประมาณ 3 เซนติเมตร มี 3 สี ที่พบตามธรรมชาติคือ สีดำ สีทอง และสีอำพัน โดยลักษณะที่เด่นชัดคือ จะมีจุดเหลืองที่โคนปีก 2 จุด

จิ้งหรีดทองแดง มีลำตัวสีน้ำตาล เพศผู้มีสีเข้มกว่าเพศเมีย ส่วนหัวเหนือขอบตารวมด้านบน แต่ละด้านมีแถบสีเหลือง มองดูคล้ายหมวกแก๊ป มีความว่องไวมาก ภาคตะวันออกเฉียงเหนือเรียกจิ้งหรีดชนิดนี้ เป็นภาษาท้องถิ่นว่า จินาย อิเจ็ก จิ้งหรีดม้า เป็นต้น

จิ้งหรีดทองแดงลาย มีขนาดเล็กที่สุด มีสีน้ำตาล บางท้องที่เรียกว่า จิลอ จิ้งหรีดผี หรือบางที่เรียกว่า แอ้ด ลักษณะคล้ายจิ้งหรีดพันธุ์ทองแดง เพียงแต่มีขนาดเล็กกว่าเท่านั้น

จิ้งโกร่ง เป็นจิ้งหรีดขนาดใหญ่ สีน้ำตาล ลำตัวกว้างประมาณ 1 เซนติเมตร ยาวประมาณ 3.5 เซนติเมตร ชอบอยู่ในรูลึก โดยจะขุดดินสร้างรังอาศัยได้เอง และมีพฤติกรรมชอบอพยพย้ายที่อยู่เสมอ มีชื่อเรียกแตกต่างกันไป เช่น จิโปม จิลอ เป็นต้น

จิ้งหรีดมีระยะการเจริญเติบโต แบ่งออกได้เป็น 3 ระยะ คือ ระยะไข่ ไข่จิ้งหรีดโดยทั่วไปไข่มีสีเหลืองอ่อนๆ หรือขาวครีม ลักษณะยาวเรียว คล้ายเมล็ดข้าวสาร ระยะตัวอ่อน ไข่เมื่อฟักออกมาเป็นตัวอ่อนจะมีลักษณะคล้ายมด มีอวัยวะภายนอกครบเหมือนจิ้งหรีดตัวเต็มวัยแต่ยังไม่มีปีก จิ้งหรีดมีการลอกคราบ 8 ครั้ง จึงจะเป็นตัวเต็มวัย ระยะตัวเต็มวัย เป็นระยะที่จิ้งหรีดมีอวัยวะครบทั้งเพศผู้และเพศเมีย จิ้งหรีดเพศผู้ ปีกคู่หน้าย่น มีหนาม ไว้ทำเสียง เพศเมีย มีปีกเรียบ และมีอวัยวะวางไข่ยาวแหลมยื่นออกมาจากส่วนปลายของท้อง อายุตัวเต็มวัยของจิ้งหรีดประมาณ 45-50 วัน

การผสมพันธุ์และการวางไข่ของจิ้งหรีดเมื่อลอกคราบเป็นตัวเต็มวัยประมาณ 3-4 วัน ก็จะเริ่มผสมพันธุ์ ตัวผู้จะส่งเสียงเรียกหาตัวเมีย ตอนแรกจะส่งเสียงดังและร้องเป็นช่วงยาวๆ เพื่อให้ตัวเมียเข้ามาอยู่ใกล้ๆ จิ้งหรีดจะอาศัยเสียงร้องเท่านั้น จึงจะเห็นเพศตรงข้าม เนื่องจากสายตาไม่ดี หนวดรับการสัมผัสไม่ค่อยดี จะสังเกตได้ เมื่อตัวเมียเกาะอยู่นิ่งๆ ตัวผู้จะเดินผ่านไปทั้งๆ ตัวเมียอยู่ใกล้ เมื่อพบตัวเมียแล้วเสียงร้องจะเบาลงเป็นจังหวะสั้นๆ กริก…กริก…กริก…ถอยหลังเข้าหาตัวเมีย เพื่อให้ตัวเมียขึ้นคร่อมรับการผสมพันธุ์ ใช้เวลาประมาณ 10-15 นาที โดยตัวผู้จะยื่นอวัยวะเพศแทงไปที่อวัยวะเพศเมีย แล้วปล่อยถุงน้ำเชื้อมีลักษณะปลายเป็นลูกศรออกไปติดที่อวัยวะเพศเมีย หลังจากนั้น ถุงน้ำเชื้อจะฝ่อลง ตัวเมียจะใช้ขาเขี่ยถุงน้ำเชื้อทิ้งไป

การวางไข่ จิ้งหรีดเพศเมียหลังจากผสมพันธุ์แล้ว 3-4 วัน จะเริ่มวางไข่โดยการใช้อวัยวะวางไข่ที่ยาวแหลมคล้ายเข็มที่อยู่ส่วนท้ายแทงลงในดินที่มีความชื้นพอประมาณ ซึ่งจะแทงลึกลงไปประมาณ 1-1.5 เซนติเมตร โดยทั่วไปจิ้งหรีดจะวางไข่เป็นกลุ่มๆ ไข่จิ้งหรีดมีสีเหลืองอ่อนๆ หรือขาวครีม ลักษณะยาวเรียว คล้ายเมล็ดข้าวสาร

เทคนิคและขั้นตอนการเพาะเลี้ยงจิ้งหรีด เตรียมภาชนะที่ใช้เลี้ยง เช่น บ่อซีเมนต์ ตู้ปลา กล่องพลาสติก กล่องแมลง ถัง กะละมัง และกล่องกระดาษก็ได้ แต่ต้องติดเทปกาวหรือแผ่นพลาสติกด้านในเพื่อป้องกันจิ้งหรีดไต่หนี แต่ควรเลือกภาชนะที่เบาทำความสะอาดง่าย ผิวเรียบลื่นปลอดภัยและจัดวางเป็นชั้นเพื่อประหยัดพื้นที่

การจำหน่าย วิธีจำหน่ายมีหลายรูปแบบ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับผู้ซื้อว่าต้องการซื้อแบบไหน โดยปกติจะมีการจำหน่ายในลักษณะดังนี้ นับจำนวนตัวขาย จะขายร้อยละประมาณ 30-40 บาท ชั่งน้ำหนักขาย จะขายกิโลกรัมละประมาณ 100-150 บาท จำหน่ายเป็นพ่อ-แม่พันธุ์ (ขันไข่) ขันละประมาณ 50 บาท

ตลาดท้องถิ่น ตลาดระหว่างผู้เลี้ยงและผู้บริโภคในพื้นที่ (บ้านใกล้เคียง) จะซื้อขายกันโดยตรง คือผู้ซื้อจะซื้อที่บ่อเลี้ยง การซื้ออาจจะเป็นรายย่อย 1-2 ขีด ถึง 1 กิโลกรัม หรือมากกว่า แล้วนำไปประกอบอาหารทันที การบริโภคเป็นไปได้ทั้งภายในครอบครัวหรือเพื่อสังสรรค์กับเพื่อนบ้าน

ตลาดของฝาก บ่อยครั้งที่พบเห็นในพื้นที่ที่มีการเลี้ยงจิ้งหรีด จะมีลูกหลานที่ไปทำงานต่างจังหวัดหรือกรุงเทพมหานคร เมื่อกลับมาเยี่ยมบ้านหรือกลับบ้านมักจะชอบซื้อจิ้งหรีดคั่วนำติดตัวกลับไปที่ทำงาน นำกลับไปกินเอง หรือซื้อเป็นของฝาก เป็นต้น

ตลาดรวมท้องถิ่น ในพื้นที่บางแห่งจะมีเกษตรกรที่เป็นแม่ค้าทำหน้าที่จัดซื้อรวบรวมจิ้งหรีดทุกๆ เช้า เพื่อทำการแปรรูปเองแล้วส่งให้แม่ค้าขายปลีกในเมือง หรือรวบรวมจิ้งหรีดเพื่อจัดส่งให้แม่ค้าขายปลีกในเมืองนำไปทำการแปรรูป

ตลาดกลาง เป็นตลาดที่รับซื้ออยู่ในตัวเมืองหรือแหล่งชุมชนใหญ่ๆ เมื่อทำการรวบรวมจิ้งหรีดแล้วส่งไปตามแหล่งใหญ่ๆ เช่น กรุงเทพมหานคร หรือส่งโรงงานแมลงอัดกระป๋อง เป็นต้น

ตลาดเชิงอุตสาหกรรม จะมีการรับซื้อจากเกษตรกรโดยตรง หรือรับซื้อจากตลาดกลางก็ได้ เช่นที่อำเภอศรีนคร จังหวัดสุโขทัย มีวิสาหกิจชุมชนที่แปรรูปและผลิตจิ้งหรีดเพื่อจำหน่ายต่างประเทศ

ในส่วนของคุณอาทิตย์ก็รวมกันจัดตั้งเป็นวิสาหกิจชุมชนเพื่อเลี้ยงจิ้งหรีดเพื่อจำหน่ายในพื้นที่และจำหน่ายออนไลน์ แต่ละชุดจะทิ้งระยะห่างกันประมาณ 10 วัน รายได้ต่อชุดประมาณ 1,100-1,950 บาท และขณะนี้ได้ร่วมกับมหาวิทยาลัยพะเยาหาทางทดลองแปรรูปทั้งในรูปแบบอาหาร รวมถึงเป็นขนม เช่น คุกกี้

นอกจากนี้ กำลังพยายามรวบรวมกลุ่มผลิตให้มีปริมาณมากพอที่จะส่งขายให้ผู้รับซื้อรายใหญ่ที่จังหวัดสุโขทัย ซึ่งการเลี้ยงจิ้งหรีดนั้นทำได้ง่าย มีเวลาว่างเพียงเล็กน้อยก็สามารถเลี้ยงได้ หรือแม้แต่ผู้สูงอายุก็เลี้ยงได้เนื่องจากเป็นงานเบาเพียงแต่คอยดูแลเรื่องอาหารและน้ำรวมถึงอาหารเสริมเท่านั้น สนใจแลกเปลี่ยนเรียนรู้ได้ที่ วิสาหกิจชุมชนกลุ่มเลี้ยงจิ้งหรีดตำบลบ้านเหล่า อำเภอแม่ใจ จังหวัดพะเยา ได้ทุกวัน