‘นกกลางคืน’ ลึกลับในความมืด เชื่อมธรรมชาติ รักษาสมดุลระบบนิเวศ

ความสวยงามแปลกตาของนกที่ปรากฏตัว ไม่ว่าจะเกาะกิ่งไม้ หรือบินอวดโฉมให้ติดตามเฝ้าชม นอกจากบทบาทเชื่อมเรากับธรรมชาติใกล้ชิดกัน การดูนกยังชวนให้สังเกตสิ่งต่างๆรอบตัวลึกซึ้งยิ่งขึ้น ไม่เพียงสีสันปีกสวย “เสียงร้อง” ยังเป็นเอกลักษณ์ และนอกจากความไพเราะ ร้องเสียงใสก้องกังวาน นกบางชนิดส่งเสียงหวีดแหลม ยิ่งบรรยากาศใกล้ค่ำ โพล้เพล้ และการซุ่มซ่อนตัวอยู่ในความมืด เมื่อส่งเสียงอาจชวนให้ ขนลุก

นำเรื่องน่ารู้ ชวนรู้จัก “นกกลางคืน” นกนักล่า นกที่มีชื่อคุ้นหูที่ถูกเรียกเป็น “นกผี” ที่ถูกเกี่ยวโยงไปในหลายมิติ โดย นายสัตวแพทย์เกษตร สุเตชะ ศูนย์วิจัยและนวัตกรรมทางสัตวแพทย์ คณะสัตวแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ให้ความรู้ประเด็นนี้ว่า ประเทศไทยมีนกล่าเหยื่อในเวลากลางคืนทั้งหมด 21 ชนิด พบได้ทั่วประเทศไทย ตั้งแต่จังหวัดเชียงรายจรดนราธิวาส และตั้งแต่จังหวัดอุบลราชธานีจรดกาญจนบุรี เป็นหนึ่งในนกที่น่าสนใจ แบ่งเป็น นกแสก 3 ชนิด นกเค้า 16 ชนิด และนกทึดทือ 2 ชนิด โดยมีทั้งนกประจำถิ่นและนกอพยพที่เข้ามาในประเทศไทยในช่วงฤดูหนาว ซึ่งนกเหล่านี้ออกหากินเวลากลางคืนเหมือนกันหมด

“ นกกลางคืนที่คนไทยรู้จักกันดี หนึ่งในนี้คือ นกแสก และเฉพาะประเทศไทยเท่านั้น ที่คิดว่านกชนิดนี้เป็น “นกผี” ด้วยเหตุผลจากความเชื่อ ไม่มีหลักฐานทางวิทยาศาสตร์รองรับ โดยเชื่อกันว่าหากนกแสกบินมาเกาะบ้านใครและส่งเสียงร้องจะมีรางร้าย มีคนเสียชีวิต แต่ในมุมวิทยาศาสตร์ ถ้านกแสกไปเกาะอยู่ที่ใด เกาะที่ไหนเป็นประจำ แสดงว่าที่นั่นมีหนูเยอะ เพราะนกแสกกินหนูเป็นอาหาร บริเวณนั้นเป็นแหล่งอาหาร อย่างเช่นที่ วัด โรงอาหาร สวนปาล์ม ฯลฯ ซึ่งเป็นไปได้ที่จะพบกับนกแสก”

คุณหมอเกษตร อธิบายอีกว่า นกล่าเหยื่ออาศัยตามแหล่งอาหาร จะไม่อพยพไปไกล แต่ก็อาจมีบางชนิด อย่างเช่น นกเค้าหูยาวเล็ก แต่อย่างไรแล้วส่วนใหญ่เป็นนกประจำถิ่น หากินไม่ไกลจากสถานที่ที่ตัวเองนอนซึ่งนั่นก็แปลได้ว่า นกจะเลือกที่ที่มีอาหาร หากินไม่ไกล

สำหรับเสียงร้องหวีดแหลมผ่านความมืดชวนหลอนนั้น ก็เป็นไปได้ที่จะทำให้เกิดความเข้าใจผิด คิดว่าเป็นเสียงผี เป็นรางร้าย ยิ่งลูกนกจะร้องดังมาก การส่งเสียงเช่นนี้ก็เพื่อป้องกันตัวให้ปลอดภัยจากผู้ล่า อีกทั้งเสียงร้องชวนหลอนยังมีละครร่วมบอกเล่า

“นกแสกในความเป็นจริงไม่น่ากลัวอย่างที่ถูกกล่าวถึง น่าตาเป็นเอกลักษณ์ หน้าเป็นรูปหัวใจสีขาว เป็นหนึ่งในสัตว์ Eco system Service หรือนิเวศบริการ ช่วยกำจัดหนูให้เราฟรีๆ ทั้งเป็นผู้ช่วยชาวสวน โดยที่ผ่านมาในสวนปาล์มที่จังหวัดชุมพร สุราษฎร์ธานี จัดทำบ้านนกแสกไว้ในสวนปาล์ม ด้วยที่ประสบปัญหาหนูมากัดแทะ “นกแสก” นกที่ถูกมองลบ เป็นรางร้ายจึงมีบทบาทเป็นผู้ช่วยชาวสวน ร่วมดูแลผลผลิต ช่วยกำจัดหนู”

ในต่างประเทศ เกษตรกรยินดีให้นกแสกทำรังที่หน้าจั่วหลังคาโรงนาที่เก็บเมล็ดพันธุ์พืช ด้วยเห็นคุณค่าช่วยกำจัดหนู อยู่ร่วมกัน เป็นมิตรต่อกัน ไม่ทำร้ายกัน ต่างก็ทำหน้าที่ อย่างเช่นเวลาที่เราหลับ นกจะออกหากิน และเมื่อเราตื่น นกก็จะกลับมานอน

นอกจากนกแสก นกกลางคืน "นกเค้าจุด" ก็มีลักษณะเด่น นกเค้าจุดมีขนาดเล็ก อาศัยอยู่ตามสวนสาธารณะต่าง ๆ และพื้นที่รกร้างว่างเปล่า อาหารหลัก กินหนู กระรอก กิ้งก่า จิ้งเหลน กบ อึ่ง ฯลฯ เป็นนักล่าแห่งรัตติกาลเช่นกัน เสียงร้องของนกในเวลากลางคืนก็อาจทำให้ผู้ที่มีจินตนาการสูงกลัว แต่ความเป็นจริงไม่น่ากลัว นกตัวเล็กนิดเดียว และน่ารัก

“นกมีสีเทาจุดขาว ม่านตาเหลือง อาศัยหากินอยู่ในโพงไม้ ทั้งนี้ถ้าเห็นนกยืนตากแดด หากเข้าไปใกล้ นกจะหายเข้าไปในโพรง แต่พอเราเดินห่างออกมา นกจะออกมาให้เห็น เป็นความน่ารัก ถ้าศึกษาและเข้าใจในพฤติกรรมของเค้า"

ปัจจุบันจะเห็นถึงการปรับตัว จากที่เคยมองความน่ากลัว อย่างเช่นที่สวนสาธารณะ สวนรถไฟ จะเห็นนักดูนก คนรักนกรอชม มีกลุ่มถ่ายภาพนกในสวนรถไฟที่ช่วยกันดูแลประชากรนก แต่อย่างไรแล้ว “นกเค้าจุด นกแสก” มีความเสี่ยงลดจำนวนลง โดยในต่างจังหวัดการล่ายังคงเป็นปัจจัยสำคัญ ยังเก็บลูกนกนำมาขาย ซึ่งทำให้การสืบพันธุ์ไม่สำเร็จ จำนวนในธรรมชาติลดลงและก็ต้องยอมรับว่า “ความไม่เข้าใจ” มีความสำคัญ โดยนกเค้า นกแสกยังคงถูกมองเป็นสิ่งไม่ดี

คุณหมอเกษตร เพิ่มเติมอีกว่า นกฮูกในประเทศไทยเรียกกันตามเสียงร้อง แต่อย่างไรแล้ว นกเค้ากู่ นกเค้าใหญ่ ฯลฯ ก็ร้องฮูก บ้างร้องปู้ คนดูนก ใช้เสียงจำแนกชนิดนกได้ โดยแต่ละชนิดจะร้องไม่เหมือนกัน หรือแม้จะร้องเสียงเหมือนกัน แต่จังหวะการร้องก็ไม่เหมือนกัน การสังเกต การฟังเสียงร้องจึงทำให้มีความเข้าใจนกมากขึ้น

“ที่ผ่านเราจัดอบรมให้ความรู้ ชวนมองความน่ารัก เห็นมุมที่น่าสนใจและเข้าใจพฤติกรรมธรรมชาติของกลุ่มนกล่าเหยื่อที่หากินเวลากลางคืน อย่างเรื่องอาหาร นกทึดทือ เป็นนกหากินกลางคืน เป็นนักล่า กินปลาเป็นอาหารหลัก เมื่อถึงเวลาค่ำจะบินออกจากที่นอนในป่า มาเกาะอยู่ข้างลำน้ำเพื่อจับปลาเป็นอาหาร ฯลฯ

ขณะที่ นกเค้าใหญ่พันธุ์เนปาล กินลูกค้างเป็นอาหาร หรือในกลุ่มนกเค้าขนาดเล็ก กินพวกตั๊กแตน จิ้งหรีด กิ้งก่า งูขนาดเล็ก ฯลฯ และแม้นกล่าเหยื่อกลางคืนจะมี 21 ชนิด แต่จะไม่แย่งอาหารกัน ต่างคนต่างอยู่ อาศัย หากินคนละระดับความสูง อย่าง นกเค้าป่าสีน้ำตาล อาศัยหากินอยู่ยอดดอยอินทนนท์ ขณะที่ นกเค้าแดง อาศัยหากินอยู่ในป่าที่ราบต่ำจังหวัดนราธิวาส การเป็นคู่แข่งหาอาหารและพื้นที่ทำรังวางไข่จึงน้อยมาก และทั้งประเทศก็มีแค่ 21 ชนิดจึงไม่แย่งกัน

ส่วนที่น่าเป็นห่วงนกแสกทุ่งหญ้า ที่อำเภอแม่จันและอำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย พื้นที่ชุ่มน้ำประเภทพรุทุ่งหญ้าซึ่งเป็นระบบนิเวศพิเศษของประเทศไทยที่มีมายาวนานกำลังเปลี่ยนแปลง แหล่งทำรังวางไข่ของนกไม่มี ปัจจุบันนกแสกทุ่งหญ้าถูกแทงเป็นสัตว์สูญพันธุ์ในประเทศไทย ซึ่งความเข้าใจเป็นสิ่งสำคัญที่จะช่วยปกป้องนก และพื้นที่ชุ่มน้ำพรุทุ่งหญ้าก็ไม่ได้มีความหมายเฉพาะนก แต่ยังหล่อเลี้ยงสัตว์น้อยใหญ่ ถือเป็นระบบนิเวศพิเศษที่ควรแก่การรักษา

“นกแสกทุ่งหญ้า ปัจจุบันพบแค่ 3 รังและในพื้นที่จะมีเหยี่ยวอพพยพ มาอาศัยอยู่ราว 400-500 ตัว มานอนและตอนเช้าก็ตื่นไปช่วยกำจัดหนู เป็นเช่นนี้มาโดยตลอด แต่ขณะนี้พื้นที่ชุ่มน้ำกำลังเปลี่ยนแปลง พื้นที่ที่นกแสกทุ่งหญ้าใช้ทำรังวางไข่หายไป ขณะที่นกเหยี่ยวอพยพในช่วงฤดูหนาวที่จะมาช่วยกำจัดหนูก็จะหายไป ด้วยเพราะไม่มีแหล่งนอน เป็นภัยคุกคามนกที่ต้องให้ความสำคัญ”

คุณหมอเกษตร อธิบายอีกว่า นกแสกทุ่งหญ้า ลักษณะคล้ายกับ นกแสกบ้าน แต่นกแสกบ้านจะทำรังวางไข่ในซอกตึก หรือเหลี่ยมจั่วของบ้าน ตามโพรงต้นไม้ ฯลฯ แต่นกแสกทุ่งหญ้าทำรังวางไข่เหมือนเป็ด ทำรังอยู่ในทุ่งหญ้าขนาดใหญ่ ทุ่งหญ้าที่ลอยอยู่ในน้ำที่เรียกว่า พื้นที่ชุ่มน้ำระบบนิเวศพรุทุ่งหญ้า

“สำหรับนก พื้นที่ทำรังวางไข่มีความสำคัญกว่าพื้นที่หากิน โดยหากพื้นที่หากินถูกทำลายก็ยังมีโอกาสที่นกจะไปหากินที่อื่น แต่พื้นที่ทำรังวางไข่ หากถูกทำลายก็เป็นเรื่องยากที่จะไปหาพื้นที่ใหม่ที่เหมาะสม ซึ่งก็ไม่ทราบว่าจะหาได้หรือไม่"

นอกจากนกแสกทุ่งหญ้าที่เป็นผู้ช่วยเกษตรกรได้เป็นอย่างดี ยังมีบริการจาก นกเหยี่ยวทุ่ง ที่ร่วมช่วยดูแลกำจัดหนู ศัตรูพืช ช่วยเกษตรกรลดใช้ยาใช้สารเคมี ได้เก็บเกี่ยวผลผลิตเต็มเม็ดเต็มหน่วยขึ้น ดังนั้น หากมีนกแสกทุ่งหญ้า นกแสกบ้าน นกเหยี่ยวทุ่ง คงอยู่ให้บริการก็เป็นเรื่องดี ขอแค่เข้าใจและไม่ทำร้ายกัน ปล่อยให้นกได้ทำหน้าที่ต่อไปในธรรมชาติ โดยนกนักล่าเหล่านี้จะไม่ทำลายต้นข้าวหรือผลผลิตใดๆ ทั้งไม่ยุ่งเกี่ยวกับเรา พื้นที่อาศัยก็เป็นที่รกร้างว่างเปล่า

“นกกลางคืน นกล่าเหยื่อปัจจุบันโดนไล่จนมุม ในความน่ากลัวที่เกิดจากจินตนาการที่มีต่อนก แต่ความเป็นจริง นกน่าสงสาร นกถูกคุมคามทั้งจากความไม่รู้ การถูกล่า แหล่งหากิน แหล่งทำรังวางไข่ และแหล่งอาศัยประจำวันเปลี่ยนแปลง เป็นการสูญเสียที่น่าเสียดาย”

นอกจากนี้ยังมี แร้ง ประเทศไทยเรามีแร้งประจำถิ่นซึ่งได้แก่ พญาแร้ง แร้งเทาหลังขาวและแร้งสีน้ำตาล และมีอีกสองชนิดที่เป็นแร้งอพยพคือ แร้งสีน้ำตาลหิมาลัย และแร้งดำหิมาลัย รวมทั้งหมดเป็น 5ชนิด ด้วยความเชื่อที่มีต่อแร้ง และทั้งความไม่สวยงาม กินซากศพ แร้งประจำถิ่นทั้งสามชนิดจึงถูกล่าจนสูญพันธุ์ลง

ที่ผ่านมาองค์การสวนสัตว์แห่งประเทศไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ร่วมกับ 4 หน่วยมีโครงการฟื้นฟูประชากรพญาแร้งในถิ่นอาศัยของประเทศไทย โดยเพาะพันธุ์เพื่อปล่อยคืนสู่ธรรมชาติ และตอนนี้แม้จะได้ลูกนก แต่ก็ยังไม่เพียงพอ ยังคงเดินหน้าต่อเนื่อง เพื่อให้ได้ลูกนกเพียงพอและนำมาฝึกก่อนจะปล่อยคืนสู่ธรรมชาติ

“แร้ง ถ้าจะมองว่าไม่สวย สำหรับคนทั่วไปก็ไม่แปลก เป็นนกหัวล้าน ตัวใหญ่ กินศพ อาจมองเห็นปากและใบหน้าเปื้อนเลือดไม่น่ามอง อีกทั้งความเชื่อที่มีต่อแร้ง ในความไม่มงคลจึงทำให้แร้งหายไป ทั้งนี้ นิสัยการกินซากสัตว์ที่ล้มตายในธรรมชาติ การกินศพก็เพราะเป็นสัตว์ที่มีวิวัฒนาการให้เป็นผู้กำจัดซาก แร้งจึงต้องอยู่กับซากศพ

กว่ายี่สิบปีที่ผ่านมาจึงมีความพยายามให้ความรู้ที่ถูกต้อง ทั้งฟื้นฟูนกแร้งอพยพที่บาดเจ็บได้บินกลับคืนสู่ธรรมชาติ ทั้งร่วมกับหน่วยงานต่างๆ เพาะพันธุ์ ฟื้นฟูประชากรพญาแร้ง ในต่างประเทศให้ความสำคัญกับแร้ง ด้วยที่มีความสำคัญในระบบนิเวศ เป็นผู้ช่วยกำจัดซากสัตว์หรือสิ่งสกปรก ไม่อยากให้ตั้งข้อรังเกียจ แต่ควรมีความเข้าใจ” เป็นอีกหนึ่งนกกลางคืน นักล่าที่มีหลายมิติน่าศึกษา

นกกลางคืนที่เชื่อมให้เราใกล้ชิดกับธรรมชาติ ใช่มองเพียงแค่ความไม่มงคล น่าหวาดกลัว

พงษ์พรรณ บุญเลิศ