ฉ.ฉิ่งไม่ได้ตีดัง และ ช.ช้างไม่ได้วิ่งหนีเสมอไป : ความหมายของ “ก.ไก่” ที่เปลี่ยนไปตามยุคสมัย

ก.เอ๋ย ก.ไก่ ข.ไข่ ในเล้า บทท่องจำพยัญชนะไทยที่คนในรุ่นหนึ่งคุ้นเคยกันดี และท่องกันได้จนถึงถึง ฮ.นกฮูกตาโตแต่คนในอีกสมัยหนึ่งก็ไม่ได้ท่องแบบนี้เสมอไป

โรงเรียนที่เกิดขึ้นในแต่ละที่ในช่วงแรกของการจัดการศึกษาของไทยแต่ละโรงเรียนมีเอกสิทธิในการผลิตตำราเรียนของตนเองแล้วแต่ว่าจะใช้สอนอย่างไรเช่นแบบเรียนเร็ว ของกรมพระยาดำรงราชานุภาพ พระบิดาแห่งวงการประวัติศาสตร์ไทย ที่ทรงพระนิพนธ์ขึ้นเพื่อใช้สอนภาษาไทยในโรงเรียนทดลองในวังของพระองค์ เหตุผลเพราะตำราเรียนภาษาไทยที่เรียกว่าแบบเรียนหลวง รวม6 เล่มประกอบกัน(มูลบทบรรพกิจวาหนิติ์นิกรอักษรประโยคสังโยคพิธานไวพจน์พิจารณ์พิศาลการันต์) จำเป็นต้องใช้เวลาเรียนมากเป็นปี ทำให้เยาวชนหรือผู้เรียนที่ยังอยู่ในระบบมูลนายไม่สามารถเรียนหนังสือได้จบตลอดทั้งเล่ม เพราะเมื่อเรียนได้ราวหกเดือนก็ต้องกลับบ้านไปช่วยพ่อแม่ทำนาเพื่อจ่ายภาษีให้กับรัฐ เมื่อกลับมาเรียนก็ต้องเสียเวลาทบทวนเป็นเวลานาน แบบเรียนเร็วของพระองค์จึงเป็นทั้งตัวอย่างของการมีสิทธิในการผลิตตำราเรียนของแต่ละโรงเรียน และเป็นการปรับแบบเรียนให้เข้ากับผู้เรียนเป็นรุ่นแรก

เมื่อมีการก่อตั้งกระทรวงธรรมการหรือกระทรวงศึกษาธิการขึ้นมาในช่วงการปฏิรูประบบราชการในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่5 ทำให้เริ่มมีการกำหนดมาตรฐานแบบเรียน และต้องขออนุญาตจากกระทรวงธรรมการก่อนนำไปเผยแพร่ใช้ในโรงเรียน ยกเว้นกรณีแบบเรียนเร็วของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ที่ทรงนำแบบเรียนเร็วขึ้นทูลเกล้าฯถวายรัชกาลที่5 เพื่อขอพระราชทานพระบรมราชนุญาตสำหรับใช้ในโรงเรียนโดยตรง

ไม่เฉพาะโรงเรียนที่ก่อตั้งโดยสยามหรือชาวไทยที่จะสอนภาษาไทยเท่านั้น โรงเรียนเอกชนที่ตั้งขึ้นโดยชาวต่างประเทศก็มีการจัดการเรียนการสอนและผลิตตำราภาษาไทยเช่นกัน แบบเรียนชุดหนึ่งที่ใช้สอนภาษาไทยและมีการปรับปรุงแก้ไขและประกาศใช้มาจนปัจจุบัน คือ ดรุณศึกษาซึ่งถูกเรียบเรียงขึ้นในปีพ.ศ. 2453 โดยภราดา ฟ. ฮีแลร์ นักบวชคณะเซนต์กราเบรียลที่เดินทางมารับงานด้านการศึกษาในประเทศไทยที่โรงเรียนอัสสัมชัญ โดยยังได้รับการปรับปรุงเนื้อหาและตีพิมพ์ซ้ำมาจนถึงปัจจุบัน(พ.ศ. 2559) ซึ่งเป็นการตีพิมพ์ซ้ำในลักษณะที่ใช้งานจริง ในขณะที่แบบเรียนที่เขียนโดยชาวไทยถูกแก้และปรับเปลี่ยนเรื่อยมา

เมื่อการพิมพ์หนังสือไม่จำกัดอยู่แต่เฉพาะโรงพิมพ์ของหลวงหรือโรงพิมพ์ของพระในคริสต์ศาสนาเท่านั้นเอกชนสามารถเป็นเจ้าของและผลิตหนังสือเพื่อค้าขายได้อย่างกว้างขวางหนังสือพิมพ์นิยายไทยนิยายแปลเรื่องปกิณกะประวัติศาสตร์สังคมวัฒนธรรมการดูแลร่างกายคู่มือดูแลบ้านเรือนฯลฯถูกผลิตออกมาเป็นหนังสือเพื่อจำหน่ายอย่างกว้างขวางหนึ่งในบรรดาหนังสือที่ผลิตออกจากสำนักพิมพ์เหล่านั้นคือหนังสือสำหรับเด็กที่มีทั้งหัดอ่านหัดเขียนที่เนื้อหามีการพัฒนาไปตามยุคสมัยและเทคโนโลยีของการพิมพ์กระดาษอุปกรณ์ประกอบการอ่านความคิดสร้างสรรค์ของผู้ผลิตและความต้องการของผู้บริโภค

ในยุคที่หนังสือออกเสียงได้แล้วโดยแค่ใช้ปากกาที่แถมมากับหนังสือลากผ่านเด็กในยุคนี้สามารถฟังนิทานเรียนภาษาต่างๆพร้อมกับเห็นภาพประกอบสีสดใสสื่อความหมายเพื่อช่วยในการเรียนรู้และจดจำสงสัยสิ่งใดก็เพียงใช้สมาร์ทโฟนหรือแท็บเบล็ตที่เลื่อนเล่นจนคุ้นมือในการค้นหาข้อมูลหรือใช้เล่นเพื่อความบันเทิงได้แต่ก่อนหน้าที่จะมีสิ่งอำนวยความสะดวกมากเท่าปัจจุบันนี้หนังสือเป็นสิ่งเดียวที่ช่วยสอนและให้ความรู้กับนักเรียนหรือผู้อ่านเท่านั้นการท่องจำช่วยให้ผู้อ่านจำได้ในยามที่ไม่มีหนังสืออยู่กับตัวจำนวนสำนักพิมพ์ที่มีมากและผู้ผลิตที่ต้องการสร้างความเป็นเอกลักษณ์ของสำนักพิมพ์ตนหรือเพื่อหลีกเลี่ยงปัญหาลิขสิทธิ์จึงต้องผลิตสื่อที่แตกต่างกันออกไปในที่นี้จะขอยกตัวอย่างการเรียกหรือการให้ความหมายและคำต่อท้ายของพยัญชนะในสามยุคกว้างๆเพื่อให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงของการอ่านตัวพยัญชนะดังนี้

พยัญชนะ

แบบเรียนเร็ว

(พ.ศ. 2431)

แบบหัดอ่านกไก่

(ทศวรรษ 2520)

แบบเรียน ก. ไก่(ทศวรรษ2530)

แบบเรียน ก ข

(ทศวรรษ 2550)

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

ก

ไก่

–

ไก่

(ก.เอ๋ย ก ไก่)

ไก่

(ก.เอ๋ย ก ไก่)

ไก่

(ก.เอ๋ย ก ไก่)

ข

ไข่

–

ไข่

ขีดเขียน

ไข่

ในเล้า

ไข่

ในเล้า

ฃ

ฃวด

–

ขวด

ไม่เรียน

ขวด

ของเรา

ขวด

มากมาย

ค

ควาย

–

ควาย

คล่องงาน

ควาย

เข้านา

ควาย

ไถนา

ฅ

ฅอ

–

คน

ดีจัง

คน

ขึงขัง

คน

ขึงขัง

ฆ

ระฆัง

–

ระฆัง

กังวาน

ระฆัง

ข้างฝา

ระฆัง

กังวาน

ง

งู

–

งู

งุ่นง่าน

งู

ใจกล้า

งู

เลื้อยคลาน

จ

จาน

–

จาน

จับจอง

จาน

ใช้ดี

จาน

ใช้ดี

ฉ

ฉิ่ง

–

ฉิ่ง

ฉับฉ่าง

ฉิ่ง

ตีดัง

ฉิ่ง

ตีดัง

ช

ช้าง

–

ช้าง

ยืนมอง

ช้าง

วิ่งหนี

ช้าง

ตัวโต

ซ

โซ่

–

โซ่

ใส่คล้อง

โซ่

ล่ามดี

โซ่

ใช้เสมอ

ฌ

เฌอ

–

กะเฌอ

น่าชม

กะเฌอ

คู่กัน

เฌอ

ต้นไม้

ญ

ผู้หญิง

–

หญิง

โสภา

หญิง

โสภา

หญิง

โสภา

ฎ

ชะฎา

–

ชฎา

สวยสม

ชฎา

สวมพลัน

ชฎา

สวมหัว

ฏ

ปะฏัก

–

ปฏัก

ปักจม

ปฏัก

หุนหัน

ปฏัก

ปักไว้

ฐ

ฐาน

–

ฐาน

แท่นรอง

ฐาน

เข้ามารอง

ฐาน

เข้ามารอง

ฑ

นางมณโฑ

–

มณโฑ

พริ้งเพรา

มณโฑ

หน้าขาว

มณโฑ

หน้าเศร้า

ฒ

ผู้เฒ่า

–

ผู้เฒ่า

เดินย่อง

ผู้เฒ่า

เดินย่อง

ผู้เฒ่า

เล่านิทาน

ณ

เณร

–

เณร

มุ่งมอง

เณร

ไม่มอง

เณร

เล็ก เล็ก

ด

เด็ก

–

เด็ก

ซุกซน

เด็ก

ต้องนิมนต์

เด็ก

แข็งแรง

ต

เต่า

–

เต่า

ข้ามทุ่ง

เต่า

หลังตุง

เต่า

หลังตุง

ถ

ถุง

–

ถุง

ใช้ขน

ถุง

แบกขน

ถุง

ใส่ของ

ท

ทหาร

–

ทหาร

อดทน

ทหาร

อดทน

ทหาร

ยืนตรง

ธ

ธง

–

ธง

สง่างาม

ธง

คนนิยม

ธง

ชาติไทย

น

หนู

–

หนู

ในไร่

หนู

ขวักไขว่

หนู

นำไข้

บ

ใบใม้

–

ใบไม้

ใบงาม

ใบไม้

ทับถม

ใบไม้

สีเขียว

ป

ปลา

–

ปลา

ว่ายตาม

ปลา

ตากลม

ปลา

ในบึง

พยัญชนะ

แบบเรียนเร็ว

(พ.ศ. 2431)

แบบหัดอ่านกไก่

(ทศวรรษ 2520)

แบบเรียน ก. ไก่(ทศวรรษ2530)

แบบเรียน ก ข

(ทศวรรษ 2550)

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

คำอ่าน

คำต่อท้าย

ผ

ผึ้ง

–

ผึ้ง

ต้องระวัง

ผึ้ง

ทำรัง

ผึ้ง

ทำรัง

ฝ

ฝา

–

ฝา

ใช้การ

ฝา

ทนทาน

ฝา

ทนทาน

พ

พาน

–

พาน

งามเปล่ง

พาน

วางตั้ง

พาน

วางตั้ง

ฟ

ฟัน

–

ฟัน

เชื่อฟัง

ฟัน

สะอาดจัง

ฟัน

สะอาดจัง

ภ

สำเภา

–

สำเภา

สามใบ

สำเภา

กางใบ

สำเภา

กางใบ

ม

ม้า

–

ม้า

มาพัก

ม้า

คึกคัก

ม้า

คึกคัก

ย

ยักษ์

–

ยักษ์

เขี้ยวใหญ่

ยักษ์

เขี้ยวใหญ่

ยักษ์

เขี้ยวใหญ่

ร

เรือ

–

เรือ

เร็วไว

เรือ

พายไป

เรือ

แล่นไป

ล

ลิง

–

ลิง

ลุกลาน

ลิง

ไต่ราว

ลิง

ชิงหลัก

ว

แหวน

–

แหวน

มีราคา

แหวน

ลงยา

แหวน

วงน่ารัก

ศ

ศาลา

–

ศาลา

พักคน

ศาลา

เงียบเหงา

ศาลา

พักอาศัย

ษ

ฤาษี

–

ฤาษี

มีมนต์

ฤาษี

หนวดยาว

ฤาษี

เอื้อเฟื้อ

ส

เสือ

–

เสือ

ซ่อนกาย

เสือ

ดาวคะนอง

เสือ

มีลาย

ห

หีบ

–

หีบ

ใส่ผ้า

หีบ

ใส่ผ้า

หีบ

ใส่ผ้า

ฬ

ฬา

–

จุฬา

ว่าวส่าย

จุฬา

ท่าผยอง

จุฬา

ว่าวไทย

อ

อ่าง

–

อ่าง

เรียงราย

อ่าง

เนืองนอง

อ่าง

ราคาถูก

ฮ

นกฮูก

–

นกฮูก

ครางฮือ

นกฮูก

ตาโต

นกฮูก

ตาโต

จากตารางจะเห็นได้ว่าในยุคแรกของการกำหนดคำอ่านให้กับพยัญชนะยังไม่มีการให้คำต่อท้ายเมื่อเริ่มมีการให้คำต่อท้ายวลีเหล่านั้นก็มีการเปลี่ยนแปลงไปในแทบจะทุกช่วงทศวรรษคำอ่านสองคำที่เราเห็นการเปลี่ยนแปลงในระดับที่เปลี่ยนคำอ่านไปอย่างสิ้นเชิงคือ“ฅ ฅอ” ที่มีภาพประกอบเป็น คอ(อวัยวะของร่างกาย) กับ“ฅ ฅน” ที่หมายถึงตัวบุคคล กับ“ฬ ฬา” ที่มีภาพประกอบเป็นตัวลา เปลี่ยนเป็น“ฬ จุฬา” ที่มีภาพประกอบเป็นว่าวจุฬา ซึ่งสันนิษฐานว่า น่าจะเป็นการเลี่ยงที่จะไม่ใช้คำว่า“จุฬา” ตั้งแต่แรกของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เพราะตามธรรมเนียมไทยมักจะไม่นิยมเอ่ยพระนามพระมหากษัตริย์ ซึ่งในช่วงที่แบบเรียนเร็วของกรมพระยามดำรงราชานุภาพตีพิมพ์นั้น เป็นช่วงรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงพระนามว่า“จุฬาลงกรณ์”

ภาพจาก แบบเรียนเร็วเล่ม1, 2, 3 หน้า7 และ20

วลีต่อท้ายหากมองเผินๆแล้วแทบจะหาความเกี่ยวข้องของแต่ละพยัญชนะได้เลยอย่างเช่น“ข.ไข่ ขีดเขียน” ที่ฟังดูเข้าใจยากกว่า“ข.ไข่ ในเล้า” แต่ก็ยังพอเข้าใจได้ว่าเป็นการใช้เสียงพยัญชนะ ข ในคำว่า“ขีดเขียน” แต่ทำไม“ฃ.ขวด ไม่เรียน” ยังหาความเกี่ยวข้องไม่ได้ สิ่งเดียวที่เห็นตอนนี้คือเป็นคำคล้องของกับ“ขีดเขียน” ในคำก่อนหน้า หรือทำไม ฟ.ฟัน ต้อง“เชื่อฟัง” และ อ.อ่าง ต้อง“ราคาถูก” คำอธิบายว่าเป็นไปเพื่อคำคล้องจองหรือการเขียนในลักษณะกลอนพาไปก็คงไม่ใช่คำตอบเดียว เพราะจะเห็นจากตัวอย่างด้านบนได้แล้วว่า หลายประโยคก็ไม่มีความคล้องจองกันเลย จึงทำให้เชื่อได้ว่าน่าจะเป็นการหลีกเลี่ยงปัญหาลิขสิทธิ์ในการพิมพ์ของแต่ละสำนักพิมพ์ที่พิมพ์หนังสือฝึกอ่านเหล่านี้ออกจำหน่ายอย่างกว้างขวาง

นอกจากนี้ตัวอักษรในหมวดคนก็ถูกให้ความหมายเปลี่ยนแปลงไปบ้างเล็กน้อยเช่นฅ.คน ที่เคย“ดีจัง” ในทศวรรษ2520 กลับกลายเป็น“ขึงขัง” ตั้งแต่ทศวรรษ2530 เป็นต้นมา ในขณะที่ ญ.หญิง ยังคงสวย“โสภา” เหมือนเดิม ส่วน ฒ.ผู้เฒ่า หลังจากมีภาพของความแก่ชราจนต้อง“เดินย่อง” ก็กลับมาสร้างคุณค่าใหม่ให้กับตัวเองด้วยการ“เล่านิทาน” หรือ ด.เด็ก ที่เคย“ซุกซน” และ“ต้องนิมนต์” ณ.เณร ที่“ไม่มอง” ก็กลับมาเป็นเด็ก“แข็งแรง” ในทศวรรษ2550

ทว่าคนที่น่าสงสารที่สุด คือนางมณโฑ ที่เคย“พริ้งเพรา” และ“หน้าขาว” กลับต้องมาเป็นคน“หน้าเศร้า” ในทศวรรษ2550 เสียแล้ว หากจะอธิบายว่าเธอหน้าเศร้าเพราะคนไม่รู้จักหรือไม่เคยเห็นนางมณโฑก็อาจอธิบายไม่ได้ เพราะถ้าใช้คำอธิบายนี้มาอธิบาย“ษ.ฤาษี” ก็จะไม่สามารถอธิบายได้ชัดเจน เพราะเขาทั้ง“มีมนต์” “หนวดยาว” และ“เอื้อเฟื้อ” เพราะไม่ได้แสดงออกถึงสภาพี่แย่ลงของฤาษีอย่างชัดเจน แต่ก็ไม่มีใครรู้จักฤาษีมากไปกว่าภาพของชายชราหนวดยาวที่ใส่ชุดลายเสือและถือไม้เท้า อย่างเดียวกันกับที่เราท่องกันมาตลกๆว่านางมณโฑนมโตข้างเดียว

พยัญชนะไทยถูกให้คำอ่านเป็นครั้งแรกในแบบเรียนเร็วของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เพราะในแบบเรียนชุดแบบเรียนหลวงที่ตีพิมพ์ก่อนหน้าแบบเรียนเร็ว มีเพียงการนำตัวอักษรทั้งหมดมาเรียงกัน แล้วแบ่งวรรคพยัญชนะและประเภทอักษรสูง กลาง ต่ำ ให้นักเรียนท่องจำเท่านั้น ตัวอย่างคำอ่านและวลีต่อท้ายที่ยกมานี้ไม่ใช่ตัวแทนของแต่ละยุคสมัยแต่เป็นเพียงตัวอย่างที่สื่อให้เห็นถึงความหลากหลายในการเปลี่ยนแปลงทั้งคำอ่านและวลีต่อท้ายที่มีการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลาเท่านั้น แบบหัดอ่านเล่มเดียวกันจากสำนักพิมพ์เดียวกัน ก็อาจมีการเปลี่ยนแปลงแก้ไขเพิ่มเติมอยู่ตลอดเวลา และแบบหัดอ่านบางเล่มอาจใช้อ่านมานานแล้ว และพิมพ์ซ้ำในทศวรรษต่อๆมาได้ ตัวอย่างที่ยกมานี้จึงเป็นเพียงเศษเสี้ยวส่วนเดียวของการศึกษารูปแบบการสอนอ่าน ก.ไก่ทั้งหมดซึ่งในความเป็นจริงยังมีตัวอย่างที่แตกต่างกว่านี้อีกมาก

ช.ช้าง จึงเพียงยืนมอง ฉ.ฉิ่ง ที่ตี“ฉับฉ่าง” และเป็นช้าง“ตัวโต” ที่ไม่สะทกสะท้านต่อเสียงของ ฉ.ฉิ่ง ที่“ตีดัง” โดยไม่ต้อง“วิ่งหนี” เสมอไป

บรรณานุกรม

กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ. แบบเรียนเร็วเล่ม1, 2, 3/สมพร จารุนัฎ, บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ:

สถาบันภาษาไทย กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ, 2542.

ดรุณกิจวิทูร,หลวง. แบบเรียนกขสำหรับชั้นอนุบาล. ปรับปรุงโดย ประคอง สุทธสาร. กรุงเทพฯ:ไทยวัฒนาพานิช. 2554.

ประชาช่าง, สำนักพิมพ์. แบบเรียนก.ไก่. กรุงเทพฯ:ประชาช่าง, 2535.

ประสิทธิ วงษ์ชนะชัย. แบบหัดอ่านกไก่ด้วยภาพสำหรับชั้นอนุบาล. กรุงเทพฯ:สุภา, 2520.