เมื่อได้รับเทียบเชิญไปร่วมงานศิลปะที่ เมืองโซโล อินโดนีเซีย ฉันตกปากรับคำอย่างไม่ต้องลังเลและกังขาในข้อใด ด้วยว่าเป็นประเทศหนึ่งที่ตรึงใจ เคยไปแล้วก็อยากไปอีกกี่ครั้งกี่หนก็ไม่หน่ายแหนง หลายปีก่อนหรืออาจจะถึง 10 ปีที่ผ่านมา ฉันเคยไปร่วมเทศกาลงานศิลปะนี้ที่โซโล ประทับใจทั้งคนจัดงาน ศิลปินร่วมงาน และชาวบ้านที่ได้พบเจอ
ผ่านมาถึงครั้งนี้ เทศกาลจัดมาถึง 11 ครั้งแล้ว นับว่ายืนยงมั่นคงในหนทางของตัวเองทีเดียว ในแต่ละครั้งเขาจะมีหัวข้อหรือคอนเซ็ปต์ร่วมของงาน เพื่อให้ศิลปินตีโจทย์งานได้ง่ายขึ้น ปีนี้ว่าด้วยเรื่องอาหารการกิน เข้าทำนอง กินอะไรก็เป็นอย่างนั้น กินอาหารขยะหรือฟาสต์ฟู้ดแค่ให้อิ่มๆ ไปวันๆ ก็หนีไม่พ้นสุขภาพจะยอบแยบลง ก็อย่างที่รู้กันว่าฟาสต์ฟู้ดจำพวกแฮมเบอร์เกอร์ เราไม่มีทางรู้ได้เลยว่าเนื้อบดที่ใช้ยัดไส้ขนมปังนั้นเป็นเนื้อส่วนไหนหรือเนื้ออะไร
เช่นเดียวกับบะหมี่สำเร็จรูปหลากยี่ห้อหลากรสชาติ ที่ดึงดูดเราไว้ด้วยผงชูรสและรสชาติจัดจ้านนั้น มีที่มาเยี่ยงไร วัตถุดิบที่ทำเส้นต่างๆ มาจากไหน แน่ละอาหารราคาถูกไม่กี่บาทไม่กี่สตางค์ หายากที่ผู้ผลิตจะใส่ใจเลือกวัตถุดิบดีๆ มาทำให้เรากิน สารอาหารต่างๆ มิพักต้องไปเอ่ยถึง มีให้กินแค่อิ่มท้องให้ไปฟูๆ อยู่ในท้องไส้ก็เท่านั้น
แม้ใครๆ ต่างรู้ว่าอาหารจำพวกนี้ด้อยคุณค่าสารอาหาร เต็มไปด้วยโซเดียมและผงเสริมรสต่างๆ แต่คนที่ไร้ทางเลือกก็จำต้องกิน เพราะมันเป็นอาหารราคาถูกที่ทำให้ท้องอิ่มได้ ยิ่งในภาวะเศรษฐกิจอย่างทุกวันนี้ อาหารจำพวกนี้จะยิ่งขายดี นอกเหนือจากภาวะจำยอม มีผู้คนจำนวนไม่น้อยทีเดียวที่กินเพราะติดในรสชาติของมัน
นอกจากอาหารขยะ ยังมีอาหารที่เป็นภัยต่อสุขภาพหากบริโภคเกิน แต่หลายคนก็ยากจะหยุดยั้ง เนื่องจากเพราะรสอันเย้ายวนลิ้นชนิดลืมไม่ลง ของกินจำพวกนี้ อย่างเช่น อาหารรสหวานหรือของหวานต่างๆ แม้จะรู้แก่ใจว่าถ้าตามใจปากเมื่อใด โรคภัยมีโอกาสถามหา ก็ยังยากจะละวาง ขนมไทยใส่น้ำตาลกับกะทิข้นๆ ไอศกรีม เค้ก เห็นแล้วยากจะเมิน หรือพวกของทอดของมันนานาชนิดก็เฉกเดียวกัน มันช่างเย้ายวนลิ้นจนยากจะปลดแอก อาหารรสจัดจ้านเปรี้ยว เผ็ด หวาน เค็ม เช่นกัน
ต่างกับอาหารที่ทำให้สุขภาพดีอย่างที่คุณหมอทั้งหลายมักแนะนำ อาหารรสจืด ผัก ผลไม้ อาหารนึ่ง ไม่ติดมัน มันช่างเป็นรสชาติที่ยากกล้ำกลืน ถ้าเปรียบกับการกินคือ สรวงสวรรค์ อาหารรสจัดหวานมันเปรี้ยวเค็ม ของหวานของมันทั้งหลาย มักเป็นอาหารที่เข้าปากแล้วราวชะลอสวรรค์ลงมาไว้ที่ปลายลิ้นเลยแหละ ต่างกับอาหารสุขภาพขย้อนยากราวกลืนนรกก็ไม่ปาน
ครั้นศิลปินได้หัวข้อเรื่องอาหารมาเป็นโจทย์ในการทำงานศิลปะ งานส่วนใหญ่จึงเน้นอาหารเป็นหลัก ยกตัวอย่างศิลปินหญิงคนหนึ่งทำอาหารพื้นถิ่นอินโดนีเซียที่เกี่ยวกับความเชื่อ มีข้าวผักและเครื่องปรุงต่างๆ ข้าวของเขาจะอัดมาในทรงกรวยราวภูเขา ผักและเครื่องปรุงต่างๆ วางในถาด ก่อนกินร่วมกันต้องให้ผู้อาวุโสหรือคนที่ได้การยอมรับกล่าวภาวนา จากนั้นจึงตักข้าวและกับต่างๆ คลุกเคล้ารวมกัน แจกจ่ายกินร่วมกัน งานศิลปะแสดงสดแบบนี้ไม่ใช่งานแอ๊กชั่นแต่เป็นกระบวนการและผู้ชมมีส่วนร่วม
งานของศิลปินอินโดนีเซียอีก 3 คน ก็คล้ายคลึงกัน คือทำอาหารแจกจ่ายให้ผู้ชมกิน ศิลปินชายตัวโตคนหนึ่งทำงานได้น่ารักมาก เขาจัดวางงานแบบรถเข็นแล้วทำขนมในพิมพ์มีหน้าช็อกโกแลตกับชีส แจกจ่ายให้คนชิมแล้วถ่ายภาพคนกินด้วยกล้องโพลารอยด์ มีกาแฟกับชาให้จิบล้างคอด้วย เป็นงานที่น่ารัก ทั้งเด็กผู้ใหญ่ชื่นชอบไปตามๆ กัน
นอกจากงานที่เกี่ยวกับการปรุงอาหาร ยังมีงานแอ๊กชั่นที่ใช้วัตถุดิบอาหารมาทำ อย่างงานของฉันเองที่ใช้เมล็ดข้าวสายพันธุ์ต่างๆ เท่าที่หาได้ในตลาดเมืองโซโล มาทำการแสดงสดเล่าถึงยุคปฏิวัติเขียวหลังสงครามโลกครั้งที่สองสงบได้ไม่นาน อเมริกาเป็นผู้นำในการวิจัยและปรับปรุงพืชพันธุ์เพื่อเพิ่มผลผลิต โดยอ้างว่าโลกกำลังขาดแคลนอาหาร ทว่าหลังจากนั้นสิ่งที่ตามมากลับทำให้โลกยิ่งยุ่งยากในการผลิตอาหาร โดยเฉพาะเกษตรกรที่เคยมีเมล็ดพันธุ์อยู่ในมือ เคยพึ่งพิงตัวเองได้ กลับต้องพึ่งเมล็ดพันธุ์จากข้างนอก ต้องจ่ายต้นทุนสูงกับการใช้สารเคมีทางการเกษตรต่างๆ
จากที่ได้ร่วมงานกับศิลปินหลายชาติในครั้งนี้ ได้เห็นความต่างและคล้ายในรสชาติและวัตถุดิบประกอบอาหาร แล้วก็เห็นความเหมือนทางวัฒนธรรมอาหาร โดยเฉพาะซีกเอเชียอาคเนย์ของเราจะมีประเพณีเกี่ยวกับอาหารคล้ายคลึงกัน เช่นเดียวกับการพูดถึงอาหารปลอดภัย อาหารสุขภาพ น่าจะทุกประเทศที่หันมาสนใจอาหารแนวนี้มากขึ้น แต่นั่นแหละพอถึงเวลามื้ออาหารจริงๆ ทุกคนก็ดูราวกับจะลืมสิ่งที่คุยกันถึงสุขภาพไปชั่วครู่ โดยเฉพาะชาวอินโดนีเซียจะติดรสหวานหนักไปหน่อย ทุกครั้งที่สั่งกาแฟต้องเน้นว่าไม่ใส่น้ำตาล เพราะกาแฟดำของเขานั้นหวานล้ำหน้ามาก่อนเลย
ของกินที่ฉันติดใจเป็นพิเศษของโซโล หรือเรียกได้ว่าเป็นอาหารที่ลือชื่อเป็นอัตลักษณ์ของประเทศอินโดนีเซีย เขาเรียกว่า เทมเป้ ทำจากถั่วเหลือง นิยมนำมาทอดกินกับข้าว อร่อย กินง่าย และหากจะพูดถึงอาหารสุขภาพก็นี่ล่ะที่สุดแล้ว
ตลอดเวลา 10 วัน ที่โซโล ฉันสามารถกินอาหารของเขาได้อย่างอร่อย ไม่รู้สึกคิดถึงอาหารไทยอะไรนักหนา เพราะรสชาติอาหารของเขามีครบรสไม่จืดชืดหรือไปทางใดทางไหนเกิน มีผักมีแกงมีต้มจืดครบถ้วน ข้าวยำของเขาที่คลุกเคล้าผักกับเครื่องเคียงต่างๆ จะว่าไป ก็คล้ายกับข้าวยำปักษ์ใต้บ้านเรา ก็เหมือนทางเหนือของไทยที่อาหารบางชนิดไม่ต่างอาหารฉานทางเหนือของพม่า ด้วยวัฒนธรรมร่วมก่อนจะแตกสายออกไปเป็นประเทศต่างๆ แล้วต่างตกอยู่ในกรอบของรัฐชาติที่ตนไม่ได้เป็นคนขีดพรมแดน
อันที่จริงแล้ว อาหารไม่สามารถขีดแบ่งพรมแดน ไม่สามารถขีดกรอบกฎหมายข้อห้ามใดได้
