เป็นเวลาเช้าเจ็ดนาฬิกา ผมนั่งเขียนหนังสือในร้านกาแฟ โต๊ะใกล้ ๆ เป็นพ่อลูกคู่หนึ่ง เด็กชายสวมชุดนักเรียน ทำให้รู้ว่าทั้งสองกินอาหารเช้าก่อนที่พ่อไปส่งเด็กที่โรงเรียนในละแวกนั้น
เมื่อกินเสร็จ ทั้งสองลุกขึ้น พ่อเดินนำออกจากร้าน แต่ไม่ก่อนที่เด็กชายเอ่ยกับพ่อว่า “เราไม่ต้องเก็บถาดหรือครับ ?”
พ่อบอกลูกว่า “ไม่ต้อง” แล้วพาเด็กชายออกจากร้านไป
เห็นชัดว่าเด็กชายได้รับการสอนที่โรงเรียนว่า หลังกินอาหาร ควรยกถาดไปเก็บ เพื่อให้โต๊ะว่างสำหรับคนอื่นและรักษาความสะอาดเรียบร้อยของสถานที่ เด็กชายจึงสงสัยว่าทำไมพ่อไม่ทำ
ร้านกาแฟแบบนี้มีพนักงานทำหน้าที่เก็บถาดอยู่แล้ว ดังนั้นโดยตรรกะและสามัญสำนึกจึงไม่จำเป็นที่ลูกค้าต้องช่วยพนักงาน
ความจริงคือมีคนมากมายที่คิดอย่างพ่อคนนี้ เพราะไม่ใช่หน้าที่ของลูกค้าต้องช่วยพนักงาน จ่ายเงินไปแล้ว ก็จบ
ไม่ใช่ธุระ “หน้าที่ใครหน้าที่มัน”
แต่ร้านกาแฟและอาหารจำนวนมากในปัจจุบัน จ้างพนักงานน้อยคนที่สุดให้ทำหน้าที่มากที่สุด พนักงานคนหนึ่งอาจต้องทำหน้าที่เป็นทั้งบาริสตา คนเก็บเงิน คนทำความสะอาดโต๊ะ คนกวาดพื้น ถูกพื้น บ่อยครั้งหากลูกค้ามาก จะมีถาดจานอาหารหรือเครื่องดื่มวางทิ้งไว้บนโต๊ะนานนับชั่วโมง สำหรับร้านนี้ บ่อยครั้งผมต้องยกถาดของลูกค้าคนก่อนไปเก็บ และทำความสะอาดโต๊ะเอง
ค่านิยมประหลาดอีกอย่างหนึ่งคือ “จ่ายเงินแล้ว ทำเลอะได้”
ลูกค้าบางคนกินข้าวนอกบ้านเลอะเทอะกว่าเมื่อกินในบ้านตัวเอง เพราะรู้ว่าไม่ต้องเก็บกวาดเอง
ที่แย่กว่านั้นคือ เมื่อใช้ห้องน้ำ ก็ไม่สนใจความเลอะเทอะที่ทิ้งไว้ เพราะ “เป็นหน้าที่คนทำความสะอาด”
เมื่อไปนั่งกินอาหารในศูนย์อาหารในเมือง ผมสังเกตว่าลูกค้าชาวตะวันตกส่วนใหญ่มักยกถาดไปเก็บตรงจุดวางจานชามที่ใช้แล้ว ลูกค้าฝั่งเอเชียไม่ค่อยทำ อาจเพราะเรามีมุมมองเรื่อง ‘บริการ’ ต่างกัน คนจำนวนมากเห็นว่าบริการที่ดีคือลูกค้าไม่ต้องกระดิกนิ้วใด ๆ
เรื่องนี้ย่อมไม่ใช่เรื่องผิด-ถูก เป็นเพียงค่านิยมและวัตรปฏิบัติของแต่ละสังคม แต่ละวัฒนธรรม
คำถามคือ หากเราเป็นพ่อเด็กคนนี้ เราจะสอนลูกอย่างไร เมื่อสิ่งที่โรงเรียนสอนคือสังคมอุดมคติ กับสิ่งที่เกิดขึ้นจริงคือ“ธุระไม่ใช่” และ“หน้าที่ใครหน้าที่มัน”
เราจะสอนเด็กว่าขอบเขตของ “ธุระไม่ใช่” กว้างแค่ไหน ในเมื่อมีหลายเรื่องในการใช้ชีวิตในสังคม อาจอยู่ในพื้นที่ของ “ธุระไม่ใช่” กับ“ธุระควรใช่”
พบเศษขยะบนทางเท้า จะหยิบมันไปทิ้งในถังขยะหรือไม่ ? พบสายไฟฟ้าหลุดห้อยข้างทางเท้า จะแจ้งหน่วยงานที่เกี่ยวข้องมาแก้ไขหรือไม่ ? พบหลุมบนทางเท้าที่คนผ่านอาจตกลงไปได้ จะหาทางปิดมันหรือไม่? ฯลฯ
บางสังคม บางคน เมื่อเห็นขยะบนทางเท้า ก็หยิบไปทิ้งในถังขยะ บางสังคมผู้คนยอมเสียเวลาแยกขยะชนิดต่าง ๆ
บางคนไม่ยอมหยิบขยะไปทิ้ง ด้วยเหตุผลว่า “เดี๋ยวคนกวาดถนนก็ตกงานหรอก”
ใช่ไหมว่าวิธีคิดแบบ‘ไม่ยอมขาดทุน’ อาจขยายไปเป็นนิสัยไม่ยอมกัน เราเห็นวิธีคิดแบบไม่ยอมกันชัดเจนบนท้องถนน คนขับรถไม่ยอมเปิดทางให้คนอื่น เป็นหมาบนรางหญ้า
แต่ถ้าเราไม่ยอมเขาก่อนบ้าง ก็ไม่มีใครยอมก่อน
เมื่อมองทุกอย่างเป็นเรื่องกำไร-ขาดทุน มันก็กลายเป็นโลกที่แห้งแล้งทางจิตใจ
เพราะชีวิตไม่ได้มีแค่เงินทองและผลประโยชน์
ทุกอย่างเริ่มที่ตัวเรา ไม่ใช่คนอื่น
บางครั้งก็ยอมเพื่อคนอื่นบ้าง
อยู่แบบช่วย ๆ กัน
ใครจะรู้ว่าหากเรายอมกันมากขึ้น เราอาจค่อย ๆ สร้างค่านิยมและมารยาทใหม่ เหมือนธารสายเล็กที่ขยายตัวเป็นแม่น้ำ และท้ายที่สุดก็กัดเซาะภูผาแห่งความไร้เมตตาต่อกันลง
และนี่คือสิ่งที่เราสอนเด็ก และทำเป็นตัวอย่างให้เด็กเห็น เพื่อที่เมื่อพวกเขาโตขึ้นเป็นผู้ใหญ่ ก็สามารถสอนสิ่งดี ๆ ต่อให้ลูกหลานของพวกเขาต่อไป
ใช่…อยู่แบบช่วย ๆ กัน
////////////////////////////////////////////
วินทร์ เลียววาริณ
